ผญา   คนอีสานรู้จักการแต่งผญามาตั้งแต่เมื่อไรไม่มีหลักฐานยืนยันแน่ชัด   แต่ได้คาดเดาเอาว่าคงเกิดมีขึ้นพร้อมๆ  กับการรู้จักคำ  ความหมายของคำทั้งภาษาบาลี  สันสกฤต  แพร่ขยายมาพร้อมกับอิทธิพลของศาสนา  และภาษาโบราณอีสานเองที่มีเอกลักษณ์อยู่ก่อนแล้ว  ต่อมามีการพัฒนาขึ้นมาเป็นลำดับตามความเปลี่ยนแปลงทางการศึกษา  อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม  

ภาษิตโบราณอีสาน  ภาษิตโบราณอีสานของชนชาวอีสาน ซึ่งเป็นคติสอนใจนั้นมีหลายแบบ    ส่วนมากแสดงออกในแบบ“ผะหยา” มี 2 ประเภทคือ  ผญาหย่อย  เป็นคำพูดเปรียบเปรย  เย้าแหย่  ขำขัน  สนุกสนาน  แต่จะแผงคำคมเป็นคติสอนใจ  และอีกประเภทหนึ่งคือ  ผญาภาษิต  เป็นถ้อยคำแบบฉันทลักษณ์  ที่มีความไพเราะมีคติสอนใจ  ลึกซึ้ง  แฝงด้วยคติธรรม  ขอยกตัวอย่างดังนี้  อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม 

ผญาความรักเกี้ยวพาราสี    เป็นผญาที่คนอีสานสมัยก่อนได้แต่งและคิดขึ้นเพื่อใช้เป็นเครื่องมือสื่อสารภาษารักระหว่างบ่าวสาว  ใช้พูดจาโต้ตอบสื่อความรักกันตามโอกาสอันเหมาะสมต่างๆ  หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า  “จ่ายผญา”  คนที่สามารถจ่ายผญาได้ดีถูกใจสาวมักจะได้รับเลือกเป็นคู่ครองก่อน อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม 

ผญาเกี่ยวกับการเมืองการปกครอง การปกครองในสมัยก่อนของคนอีสานจะมีลักษณะแบบเครือญาติ  พ่อแม่ปกครองลูก  ผู้ใหญ่ปกครองผู้น้อย  โดยอาศัยคำสอนของคนเฒ่าคนแก่เป็นแบบอย่างในการปกครอง  ซึ่งคำสอนเหล่านั้นมักจะอยู่ในรูปของผญา  ซึ่งเรียกว่า “ฮีต”  หรือจารีตการปกครอง  ต่อไปนี้คือ  ผญาที่เกี่ยวกับการปกครองที่คนรุ่นหลังควรเรียนรู้  อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม 

ผญาเกี่ยวกับการศึกษา  เป็นผญาที่กระตุ้นยุยงส่งเสริมให้ลูกหลานเห็นความสำคัญของการศึกษามีมากมาย  ซึ่งผญาเหล่านี้จะปรากฏอยู่ตามบทลำ  นิทานพื้นบ้าน  วรรณคดีอีสาน  คำสอนของผู้นำพิธีกรรมตามฮีตสิบสองครองสิบสี่และหลากหลายที่อยู่ในความทรงจำของคนเฒ่าคนแก่ซึ่งพร้อมจะพรั่งพรูออกมาให้ลูกหลานได้รับฟังและนำไปปฏิบัติอย่างเป็นผล  อ่านรายละเอียดเพิ่มเตืม  

ผญาเกี่ยวกับความทุกข์ยาก การต่อสู้ดิ้นรน  คนอีสานเป็นคนที่มีนิสัยทรหด  อดทน  หนักเอาเบาสู้  ไม่เกี่ยงงาน  ไม่กลัวความยากลำบากอาจเป็นเพราะสภาพภูมิศาสตร์  ความเป็นอยู่  ธรรมชาติ  สิ่งแวดล้อมและอาชีพ  ทำให้พวกเขาต้องมีคุณสมบัติเช่นนั้น  นอกจากจะทำงานหนักในท้องไร่ท้องนาแล้ว  ยังไปใช้ชีวิตขายแรงงานตามแหล่งที่เจริญทางด้านวัตถุต่างๆเพื่อแลกกับค่าครองชีพด้วย  ไม่ว่าชาวอีสานจะไปอยู่ที่ไหน  พวกเขาก็จะทุ่มเททำงานอย่างไม่เห็นแก่ความเหน็ดเหนื่อย  สร้างความเจริญเติบโต  สร้างผลงานให้กับที่นั้นอย่างบริสุทธิ์ใจ  ไม่กลัวว่าใครจะได้ดี  เรียกว่าเป็นแรงงานที่มีคุณภาพและมีคุณธรรม  ไม่เคยเอาเปรียบใคร  ส่วนมากแล้วจะเป็นฝ่ายเสียเปรียบมากกว่า  ซึ่งพวกเขาถือว่าเป็นการ “เสียสละ”   อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม 

ผญาเกี่ยวกับศาสนา-ศีลธรรม  ศาสนา-ศีลธรรม  เป็นแบบแผนการดำเนินชีวิตอันล้ำค่าของคนอีสาน  เพราะคนอีสานถือเอาศาสนา-ศีลธรรม  เป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจมาตั้งแต่โบราณกาล  หากใครได้มาสัมผัสรับรู้ชีวิตของคนอีสานจะเห็นว่า  พวกเขาเป็นกลุ่มที่เคร่งครัดในศาสนา  แม้พวกเขาจะนับถือสองศาสนาในขณะเดียวกันคือพุทธและพราหมณ์แต่พวกเขาก็ผสมผสานคือปรับปรุงหรือปฏิรูปพิธีการของสองศาสนาเข้ากัน  จนแยกไม่ออกว่าอะไรคือพุทธอะไรคือพราหมณ์   และสองศาสนานี้ก็เป็นไปด้วยกันอย่างไม่ขัดเขินอันใด    อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม 

ผญาเกี่ยวกับการถ่อมตนการรู้จักประมาณตน  คนไทยอีสานส่วนมากจะมีลักษณะอ่อนน้อมถ่อมตัว  มีสัมมาคารวะต่อผู้ใหญ่  ทำให้กลุ่มชนอีสานอยู่กันอย่างสงบสุขตลอดมา  เช่น  ศิษย์อ่อนน้อมถ่อมตนต่อครู  ลูกเคารพเชื่อฟังพ่อแม่  ผู้น้อยอ่อนน้อมถ่อมตนต่อผู้ใหญ่  เป็นต้น  เหตุที่เป็นดังนี้ส่วนหนึ่งมาจากอิทธิพลของผญาที่คนอีสานถือว่าเป็นคำสอนเตือนใจและนำไปปฏิบัติจนบังเกิดผลดีต่อชีวิต   อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม  

 ผญาร่วมสมัย  คือ ผญาที่ได้แต่งขึ้นเพื่อให้เข้ากับยุคสมัย  เหตุการณ์ปัจจุบัน  มุ่งสะท้อนปัญหาต่างๆ   ที่เกิดขึ้นในสังคมให้ท่านผู้อ่านได้รับรู้ร่วมกัน   เพื่อที่จะได้นำไปเป็นแง่คิด  วิเคราะห์วิจารณ์  แยกแยะดีชั่ว  เข้าใจปัญหาและมองปัญหาอย่างรอบด้าน   อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม